Տալ բառերի բացատրությունը
Աբսոլյուտիզմ(միահեծանություն)-Այս բառը անվանում են նաև բացարձակ միապետություն:Միապետի իշխանությունը ոչնչով սահմանափակված չէ,արքայի կամքը օրենք է:Չկա սահմանադրություն:
Ազատական (լիբեռալ)(ազատական)-Հասարակական շարժում,որ ձևավորվել է խիխ դ սկզբին,սակայն ծաղկել է նույն դարի երկրորդ կեսին:Դեմ էր հասարակական ցնցումներին և հեղափոխություններին:Կողմ էր աստիճանական և նպատակասլաց բարենորոգումներին:Նպատակն էր սահմանադրական կարգի և ժողովրդավարության ստեղծումը:
Ազգաինականություն(նացիոնալիզմ)-Գաղափարախոսություն և շարժում,որը ազգի բարգավաճումը և բարեկեցությունը համարում է առաջնային:
ահաբեկչություն (տեռորիզմ)-Մարդկանց ահաբեկումը վախացնելը քաղաքական համոզմունքների և գաղափարների համար:
ԱՄՆ-ի անկախության հռչակագիր-Ընդունվել է ֆիլադելֆիա քաղաքում հրավիրված համաժողովի կոնգրես կողմից:
Անձի անձեռնմխելիություն-Լուսավորականների հռչակած բնական իրավունքներից մեկը:
Աշխարհի անհավասարաչափ զարգացում-XIX դ. երկրորդ կեսից արդյունաբերական որոշ երկրներ սկսեցին արագ զարգանալ՝ առաջ անցնելով նախկին առաջատարներից (Անգլիա, Ֆրանսիա, Հոլանդիա)։ Այդ նոր զարգացող երկրները՝ ԱՄՆ-ը, Գերմանիան, Ճապոնիան, պայքար ծավալեցին ազդեցության ոլորտների և գաղութների վերաբաժան ման համար: Այս նույն ժամանակաշրջանում է’լ ավելի խորացավ տարբերությունը Արև- մուտքի (Եվրոպա, ԱՄՆ) և Արևելքի (Օսմանյան կայսրություն, Իրան, Հնդկաստան, Չի- նաստան) զարգացման մակարդակների միջև
Աշխարհի արհեստանոց-XVIII դ. մինչև XIX դ. երկրորդ կեսը այս համարումն ուներ Անգ- լիան: Նրա արդյունաբերությունն ամենազարգացածն էր, ապրանքները՝ ամենաարդիա կանն ու որակյալը: Դրանք ամենաէժանն էին և ողողել էին բոլոր շուկաները:
Առաջին կայսրություն-1804 թ. Ֆրանսիայում անցկացվեց հանրաքվե, որի արդյունքում Նապոլեոնը հռչակվեց «բոլոր ֆրանսիացիների կայսր»: Այսպես հիմնվեց Առաջին կայս րությունը, որը գոյություն ունեցավ մինչև 1814 թ.։
Արդյունաբերական հասարակության երկրորդ շրջան-Ընդգրկում է XIX դ. երկրորդ կեսից մինչև 1918 թ.՝ Առաջին աշխարհամարտի ավարտը։ Կարևորագույն հատկանիշներն են արտադրության վերազինումը գիտության և տեխնիկայի նորագույն նվաճումներով, բաժնետիրական ընկերությունների և մոնոպոլիաների (մենատիրություններ) առաջա- ցումը, համաշխարհային շուկայի և գաղութային համակարգի ձևավորումը, զարգացած երկրներում ժողովրդավարության խորացումը, զանգվածային կրթության համակարգի արմատավորումը և այլն
Արևելյան հարց-Միջազգային դիվանագիտության հիմնախնդիր՝ կապված Օսմանյան կայսրության հետագա ճակատագրի հետ: Վերջինիս թուլացման և քայքայման պայման ներում արդիական դարձավ հպատակ ազգերի ազատագրության և սեփական պետու- թյունների ստեղծման հեռանկարը: Դրանից օգտվելով՝ մեծ տերություններն աշխատում էին օսմանյան Թուրքիան վերածել կիսագաղութի: Հարցն առաջացել է XVIII դ. վերջին: Դրա բաղկացուցիչ մասն էր նաև Հայկական հարցը:
Բազմազգ տերություն-Տերություն, ուր տիրապետող ազգի գերիշխանության ներքո իրենց պատմական հայրենիքում ապրում են բազում ազգեր` ենթարկվելով տնտեսական, քա- ղաքական, ազգային, կրոնական և մշակութային խտրականության ու բռնաճնշումների
Վարձու աշխատանքով ապրող մարդիկ: Նրանց վարձում են ձեռներեցները
և վճարում ըստ կատարված աշխատանքի որակի և քանակի: Սովորաբար ձեռներեցների և բանվորների միջև ծագում են հակասություններ: Դրանց կարգավորման նպատակով զարգացած երկրներում XIX դ. ընդունվեցին բազմաթիվ օրենքներ, որոնք սահմանափա կում էին աշխատաժամանակը, բանվորներին տալիս ապահովագրություն հիվանդու թյան ու ծերության դեպքերում և այլն:
Բոլշևիկներ-Ռուսական մարքսիստների մեծամասնությունը կազմող թևը: Կողմ էին ծայ- րահեղ գործողությունների: Իրենց առաջնորդ Վ. Լենինի գլխավորությամբ Ռուսաստանում ուժով գրավեցին իշխանությունը: Երազում էին ամբողջ աշխարհում կա- ռուցել կոմունիզմ (համայնավարական կարգ
Բորսա-Արդյունաբերական տնտեսության կարևոր հիմնարկություն, որտեղ ձեռներեց- ները հանդիպում էին, քննարկում միմյանց առաջարկները և կնքում տնտեսական տարա բնույթ գործարքներ:
Գաղութ-Այստեղարդյունաբերական որևէ տերության իշխանության ներքո գտնվող եր- կիր, որը զրկված էր ինքնուրույն տնտեսական, քաղաքական, հասարակական զարգաց- ման հնարավորությունից: Մայր երկրի (մետրոպոլիա) տնտեսական կցորդն էր: Այստև- ղից արտահանում էին բնական հարստություններ շահագործելով տեղաբնիկների էժան աշխատուժը: Գաղութացումն սկսվել է դեռ XV դ., սակայն իր ծաղկմանն է հասել XIX դ. երկրորդ կեսին: Բացի բացասական հետևանքներից, այն հանգեցրել է նաև դրական արդյունքների: Ասիայի, Աֆրիկայի, Լատինական Ամերիկայի ժողովուրդները ծանոթա- ցել են արդյունաբերական հասարակության նվաճումներին
Ծագում է լատիներեն բառից: Առանձին պետությունների և պե-
տական կազմավորումների միություն է: Դաշնության անդամները պահպանում են իրենց իրավունքների մի մասը: Ունեն տեղական սահմանադրություն, խորհրդարան, կառավա րություն և դատական համակարգ: Սակայն դրանք ենթակա են դաշնային սահմանադրու- թյանը և կառավարման մարմիններին: Առկա է ընդհանուր քաղաքացիություն: Դաշնային պետության օրինակ են ԱՄՆ-ը, Ռուսաստանը, Գերմանիան, Բրազիլիան և այլն
Դոմինիոն-Լատիներեն «տիրույթ» բառից է: Բրիտանական գաղութային համակարգում երկիր, որն ուներ ներքին լրիվ ինքնավարություն, սակայն ենթարկվում էր անգլիական թագին:
Դրամատուն-
Ծագում է լատիներեն «դրամափոխարան» բառից: Ձեռնարկություն,որտեղ իրացվում է դրամական կապիտալի առուծախ, ընդունվում են ավանդներ և տրա- մադրվում վարկեր: Դրամատներն արդյունաբերական արտադրության անբաժանելի մասն են: Նրանց միջոցով ազատ կապիտալը ներդրվում է տնտեսության զանազան ճյու ղեր և նպաստում դրանց զարգացմանը
Յենիչերի-Թուրքերեն՝ «նոր զորք»: Օսմանյան հետևակային զորամասեր: Դրանք ստեղծ վում էին մանկահավաքների միջոցով: Այսինքն՝ մանուկ հասակում ծնողներից (հիմնա- կանում քրիստոնյա) խլում էին զավակներին, դարձնում իսլամի մոլեռանդ զինվոր
Երիտթուրքեր-Թուրքական բուրժուազիայի ազգայնական շարժման ներկայացուցիչներ: 1889 թ. ստեղծել են «Միություն և առաջադիմություն» կուսակցությունը: Իրենց շուրջ համախմբել են հայկական, արաբական, հրեական, հունական ընդդիմադիր ուժերը և 1908 թ. կատարել պետական հեղաշրջում: Հռչակել են ժողովրդավարական ազատություններ, սակայն շուտով հրաժարվել դրանցից՝ ներկայանալով իբրև ազգայնամոլներ: Երազում էին ստեղծել պանթուրքական (համաթուրքական) տերություն՝ Բոսֆորից մինչև Միջին Ասիա։ Այդ ճանապարհին կանգնած բոլոր ազգերը ենթակա էին ոչնչացման, առաջին հերթին՝ հայությունը: Առաջին աշխարհամարտի տարիներին երիտթուրքական կառավա րությունն իրագործեց Հայոց մեծ եղեռնը:
Երկմիասնական տերություն-Տերություն, որտեղ ապրող բազմաթիվ ազգերից տիրապե տող են երկուսը: Նրանց միջև կնքվում է դաշինք՝ իշխանության հստակ բաժանումով: Ասվածի լավագույն օրինակը 1867 թ. ձևավորված Ավստրո-Հունգարիան էր
Ընկերային(սոցիալական) ապահովագրություն-Պետության, ձեռնարկատերերի և աշխա- տավորների մուծումների հաշվին ստեղծվում է հիմնադրամ, որից աշխատավորներին նյութական օժանդակություն (թոշակ) է հատկացվում հիվանդության և ծերության դեպ- քում: Այս համակարգը զարգացած երկրներում տարածում է գտել XIX դ. երկրորդ կեսից:
Թանզիմաթ-Ծագում է արաբերեն «բարենորոգում» բառից: Օսմանյան կայսրության այս բարենորոգումներն ընդգրկում էին 1839-1870-ական թթ.: Դրանք ձեռնարկեցին եվրոպա- կան կրթություն ստացած և լուսավորական գաղափարներով տոգորված որոշ պետական գործիչներ: Նպատակն էր տերության բոլոր ազգերին տալ իրավահավասարություն, ան- ձի, գույքի անձեռնմխելիություն, խղճի (կրոն) ազատություն, հավասար հարկեր: Այդ ճա- նապարհով բարենորոգիչները հույս ունեին կանգնեցնելու տերության անկումը: Սակայն պահպանողականների ճնշման ներքո այս փորձերը ձախողվեցին
Թորի-Քաղաքական կուսակցություն Անգլիայում, որն առաջացել է XVII դ. վերջին: XIX դ. երկրորդ կեսին ստացավ «Պահպանողական» անունը:
Ծագում է հունարեն «ժողովուրդ» և «իշխանու-
թյուն» բառերից: Կառավարման մի համակարգ, որտեղ գերագույն իշխանությունը պատ– կանում է ժողովրդին: ժողովրդավարության հիմքը իրավահավասար քաղաքացիներն են: Օգտվում են համընդհանուր ընտրական իրավունքից, ունեն անձի և սեփականության անձեռնմխելիություն, խոսքի, խղճի (կրոնի) ազատություն: Այս ամենն ամրագրված է երկրի հիմնական օրենքով՝ սահմանադրությամբ: Ժողովուրդն իր իշխանությունն իրա- գործում է ընտրովի խորհրդարանի և կառավարության միջոցով:
Իշխանության տարանջատման սկզբունք-Մշակել է անգլիացի լուսավորական Ջ. Լոկը, զարգացրել է ֆրանսիացի Մոնտեսքյոն: Համաձայն դրա՝ արդյունավետ գործառելու հա- մար պետական իշխանությունը պետք է տարանջատվի երեք ճյուղի: Օրենսդրական, որը պետք է ներկայացնի ժողովրդի կողմից ընտրված խորհրդարանը: Այն պետք է օրենքներ մշակի՝ պարտադիր բոլոր քաղաքացիների համար: Գործադիր, որը կոչված է ի կատար ածելու օրենքները և կառավարելու երկիրը: Այս նպատակով ստեղծվում է կառավարումախմբել են հայկական, արաբական, հրեական, հունական ընդդիմադիր ուժերը և 1908 թ. կատարել պետական հեղաշրջում
Գաղափարական, կրթական և քաղաքական շարժում, որ ծա-
վալվեց Եվրոպայում XVII-XVIII դդ.: Նպատակն էր հաղթահարել միջնադարյան ավան- դական պատկերացումները մարդու, հասարակության, բնության վերաբերյալ: Ստեղծել է պատկերացումների մի նոր համակարգ՝ կառուցված բանական արժեքների վրա: Շար ժումն սկսվել է Անգլիայում, բայց իր գագաթնակետին է հասել շնորհիվ ֆրանսիական լուսավորականների: Նրա գաղափարները կենսական են առ այսօր
Միապետների այս տեսակը պատմական ասպարեզ է իջել XVII–
XVIII դդ.՝ Ֆրանսիայում, Ռուսաստանում, Պրուսիայում, Ավստրիայում: Լուսավորական գաղափարների ոգով կատարել են բազմաթիվ բարենորոգումներ: Ձգտում էին հին ավա- տատիրական կարգերը հաշտեցնելու արդյունաբերական զարգացման հետ, որն անհնար էր, և XVIII դ. վերջերին լուսավորյալ միապետները հեռացան պատմական ասպարեզից:
Խաղաղության կողմնակիցների միջազգային շարժում-Այլ խոսքով` պացիֆիստական շարժում: Բառը ծագում է լատիներեն «խաղաղություն» բառից: Նրա մասնակիցները հա- մոզված են, որ խաղաղությունն այլընտրանք չունի, բոլոր հակամարտությունները կարև- լի է լուծել խաղաղ բանակցությունների ճանապարհով
Խղճի ազատություն-Մարդու իրավունքը դավանելու ցանկացած կրոն կամ չդավանելու որևէ մեկ
հատկանշական է արդյունաբերական հասարակություններին: Հումքի, էժան աշխատու- ժի համար զարգացած երկրներն սկսում են ծավալվել և նոր տարածքներ գրավել կամ ազդեցության գոտիներ ձեռք բերել ինչպես Եվրոպայում, այնպես էլ աշխարհի բոլոր ծա- գերում՝ Ասիա, Աֆրիկա, Ամերիկա: Գործընթացն ավելի ծավալվեց XIX դ. երկրորդ կեսին: Այս նպատակով օգտագործվում էին ամենատարբեր միջոցներ՝ ռազմական ուժ, դիվա- նագիտություն, տնտեսական ճնշում և այլն
Կանցլեր-ԳԵՐՄԱՆԵՐԵն «դիվանապետ», «քարտուղար» բառերից: Նախապես համարվում էր գերմանական (մասնավորապես՝ Պրուսիայի) արքաների գրասենյակի ղեկավար: Նա կազմում էր արքայական հրամանները և հետևում դրանց կատարմանը: Հետագայում սկսեց կատարել վարչապետի գործառույթները՝ ղեկավարում էր գործադիր իշխանության բոլոր օղակները: Կանցլերի դերն առավել կարևորվեց միացյալ Գերմանիայում: Օ. Բիս- մարկը հայտնի է որպես Գերմանիայի ամենաականավոր կանցլերներից մեկը
Կապիտալ-Ունեցվածք, որը ներդնելով արտադրության մեջ՝ ձեռներեցը նոր շահույթ է ստանում: Ժամանակի ընթացքում կապիտալը դառնում է սեփականության հիմնական ձևը և կազմում կապիտալիստական հասարակության հիմքը:
Կոմունիզմ(համայնամարություն)-Ուտոպիական տեսություն, որը ծագում է լատիներեն«ընդհանուր» բառից: Համաձայն դրա գաղափարախոսների (Կ. Մարքս, Ֆ. Էնգելս, Վ. Լե- նին)՝ հեղափոխության միջոցով ստեղծված բանվորների պետությունը պետք է վերացնի մասնավոր սեփականությունը և ստեղծի համապետական սեփականություն: Ամեն ոք, անկախ իր աշխատանքից, պետք է օգտվի բոլոր բարիքներից: Կոմունիզմի զարգացած շրջափուլում պետությունը, կատարելով իր դերը, պետք է վերանա
Հայդուկ-Հունգարերեն՝ հետևակ: Դրանք մարդիկ էին, որոնք ոչ մեծ զինված խմբերով պայքարում էին օսմանյան նվաճողների դեմ: Հայկական միջավայրում՝ տարածված էր դրա նաև արաբերեն համարժեքը՝ ֆիդայի:
Հեղափոխություն-Հասարակական–քաղաքական գործընթաց, որի դեպքում պատմական կարճ ժամանակահատվածում ուժային եղանակով կատարվում են արմատական փոփո- խություններ: Հեղափոխությունները սովորաբար դրսևորվում են երկու ձևով: Մի դեպ քում՝ գերակայում են զուտ հասարակական հիմնախնդիրները, մյուս դեպքում` դրանց գումարվում են նաև ազգային խնդիրները՝ ազատագրության, վերամիավորման, ինքնիշ- խան պետության ստեղծման:
Հիմնարար գիտություն-Նպատակ ունեն ուսումնասիրելու բնության կարևորագույն օրենքներն ու օրինաչափությունները` մաթեմատիկա, ֆիզիկա, քիմիա, կենսաբանու թյուն և այլն:
Հումանիտար գիտություն-Հետազոտում են մարդու և նրա հասարակական կյանքի այլազան խնդիրները՝ տնտեսություն, քաղաքական կառույց, պատմություն և այլն:
Մանուֆակտուրա-Ծագում է լատիներեն «ձեռքի գործ», «ձեռքի աշխատանք» բառերից: Ար- տադրական ձեռնարկություն, որն սկսել է ձևավորվել XVI դ. վերջից: Այնտեղ աշխատանքը հիմնականում ձեռքով էր կատարվում, սակայն կային աշխատանքի բաժանում և մասնա գիտացում: Յուրաքանչյուր բանվոր մասնագիտանում էր մեկ կամ մի քանի գործողության մեջ: Դա շեշտակի ավելացնում էր աշխատանքի որակը և արտադրողականությունը:
Մարդու և քաղաքացու իրավունքների հրչակագիր-Ընդունվել է 1789 թ. օգոստոսի 26-ին Ֆրանսիայում: Հաստատում էր քաղաքացիների իրավահավասարությունը: Իշխանու- թյան աղբյուր էր ճանաչում ազգի հավաքական կամքը։ Շեշտում էր մարդկանց բնական իրավունքը՝ լինելու ազատ, ունենալու մասնավոր սեփականություն, դիմակայելու ցան կացած բռնաճնշման, ազատորեն արտահայտելու իր կարծիքը, անձամբ կամ ներկայա ցուցիչների միջոցով մասնակցելու պետության կառավարմանը: Սա նոր դարաշրջանի կարևորագույն իրավական փաստաթղթերից է:
Մոնոպոլյա-Ձեռներեցների միավորում, որն իր ձեռքն է առնում տնտե- սության այս կամ այն բնագավառը: Իրենք են որոշում արտադրության պայմանները և ապրանքի շուկայական գները: Մոնոպոլիաների ի հայտ գալով խախտվեց ազատ մրցակ ցությունը՝ արդյունաբերական հասարակության հիմնական սկզբունքներից մեկը: Շատ պետություններ, աշխատելով պաշտպանել մանր և միջին արտադրողների շահերը, մտցնում են հակամենատիրական օրենքներ:
Մերկանտիլիզմ-Ծագում է լատիներեն «շուկա», «առևտուր» pants րից: Նպատակն է ավելի շատ ապրանք արտահանել և ստանալ մեծ շահույթ: Այսօր էլ առևտրայնությունը համարվում է տնտեսվարության հիմնական սկզբունքներից մեկը
Միջազգային կարմիր խաչի ընկերություն-Ձևավորվել է 1863 թ. Շվեյցարիայում՝ Ա․ Դյունա» նի ջանքերով: Խնդիր ունի օգնելու ռազմական հակամարտություններից և բնական աղետ- ներից տուժածներին: Կազմակերպությունն իր առաքելությունը շարունակում է առ այսօր
Միջին խավ-Արդյունաբերական երկրներում հասարակական հիմնական խավը: Ձևավորվել է XIX դ.: Ընդգրկում էր միջին և մանր ձեռներեցներին, մտավորականությա նը: Նրա շարքերը համալրեցին նաև որակյալ բանվորները: Բոլորն ապրում էին միջին
Մարի Մարինոսյան 